Ból fantomowy to ból, odczuwany w miejscu amputowanej kończyny, piersi czy nawet wyrwanego zęba. Pomimo, że w miejscu tym, brakuje usuniętej części ciała, pacjenci twierdzą, że nadal je czują. Odczuwają ciepło, zimno, ucisk, swędzenie czy ból. Czucie fantomowe występuje u większości pacjentów, zazwyczaj bezpośrednio po zabiegu. Potem stopniowo zanika, po kilku godzinach, dniach lub miesiącach. Jednak u niewielkiej liczby pacjentów ból fantomowy może utrzymywać się dłużej i jest bardzo uciążliwy. Chory opisuje go zazwyczaj jako: piekący, palący, ściskający lub miażdżący. Po upływie dwóch lat od amputacji, ból fantomowy utrzymuje się już tylko u 2-4% chorych. Ma on charakter przewlekły i zazwyczaj jest odporny na leczenie.
Mechanizm powstawania bólu fantomowego
Na temat powstawania bólów fantomowych neurologia nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. Według jednej z teorii za powstawanie bólów fantomowych odpowiadają nerwiaki powstające w miejscach przecięcia nerwów. Dlatego przycinano nerw przed nerwiakiem, by nie dopuścić do niego impulsów nerwowych. Zabieg ten dawał jednak tylko chwilowa poprawę, ponieważ w miejscu nacięcia powstawał nowy nerwiak. Dziś wiadomo już, że nerwiaki odpowiadają za bóle kikuta, zaś za ból fantomowy odpowiadają inne czynniki. Istnieje teoria zgodnie, z którą istnieją obszary w mózgu odpowiedzialne za poszczególne części ciała. Gdy tej części ciała zabraknie, wówczas w mózgu powstaje zamęt i potrzebuje on czasu, by się z tym oswoić.
Ból fantomowy w wyniku amputacji
Kiedy myślimy o amputacji, pierwsze, co przychodzi nam na myśl to odcięta kończyna, usunięta wskutek uszkodzenia mechanicznego czy toczącej się choroby, także nowotworowej.
Jednak amputacja dotyczyć może również innych części ciała np. ucha, nosa czy piersi. Szczególnie często występują te ostatnie, w przypadkach onkologicznych, gdy proces nowotworowy, jest tak daleko posunięty, że amputacja staje się jedyną, skuteczną metodą leczenia.
Ból fantomowy zęba
Okazuje się, że ból fantomowy może pojawić się również w mniej poważnych sytuacjach np. po ekstrakcji zęba, leczeniu kanałowym lub mogą dotyczyć nawet zdrowych, nieuszkodzonych zębów. Usunięty ząb potrafi wywoływać bardzo realny dyskomfort, a nawet tak silny ból, że uniemożliwia on normalne funkcjonowanie. Ból jest bardzo realny, mimo braku zęba, stanu zapalnego, uszkodzenia nerwu czy innych przesłanek. Na szczęście ból fantomowy zdarza się bardzo rzadko, znacznie rzadziej niż bóle fantomowe innych części ciała.
Profilaktyka i leczenie bólu fantomowego
Leczenie bólu fantomowego jest skomplikowane i wielopoziomowe. Obejmuje pomoc psychologiczną, fizjoterapię oraz farmakoterapię. Leczenie powinno rozpoczynać się przed operacją. Przede wszystkim pacjent musi mieć pełną świadomość, tego, że jego życie po operacji się zmieni. Nie od dzisiaj wiadomo, że odczuwanie bólu to także strefa psychiki. Wsparcie rodziny, przyjaciół a także pomoc psychologiczna wpłynie pozytywnie na kondycję psychiczną operowanego, a tym samym może stanowić profilaktykę bólów fantomowych.
Ważnym etapem leczenia bólów fantomowych jest postępowanie chirurgiczne. Sposób opracowania kikuta, założenie szwów, zapobieganie podrażnieniom miejscowych, zmiana opatrunków, kontrola gojenia się rany, stosowanie maści przeciwbakteryjnych, profilaktykę antybiotykową oraz dbanie o prawidłowe ukrwienie miejsca amputacji.
W niedługim czasie po operacji pacjent powinien rozpocząć fizjoterapię, która jest nie tylko ważna dla jego szybszego powrotu do zdrowia i do normalnego życia, ale i sposobem na poprawę psychiczną. Lepsze funkcjonowanie, wpływa pozytywnie na myślenie, a to z kolei na odczuwanie bólu.
Podstawowym sposobem pozostaje jednak farmakoterapia. Powinna być ona złożona i obejmować zarówno leki przeciwbólowe, antybiotyki, jak i leki uspokajające czy leki przeciwdepresyjne.
W leczeniu skojarzonym stosuje się niesterydowe leki przeciwzapalne lub słabe opioidy razem z ko- analgetykami. Nie stosuje się ich pojedynczo, gdyż wówczas ich skuteczność jest stosunkowo mała. Leki te działają powoli, a na efekty trzeba czekać nawet kilka dni. Dlatego, o ile to możliwe warto wprowadzić leczenie nimi już w okresie przedoperacyjnym. W przypadku występowania bólu w obrębie kikuta kończyny, można wspomagająco zastosować leki łagodnie rozluźniające mięśnie szkieletowe, stosowane w chorobach neurologicznych ze zwiększonym napięciem mięśni.
Terapia lustrzana w leczeniu bólu fantomowego
Jedną z technik leczenia bólu fantomowego, jest terapia lustrzana. Polega ona na wywoływaniu u chorego, iluzji istnienia amputowanej kończyny, co znosi ból fantomowy. Chory staje przed lustrem w taki sposób, że obserwuje nie amputowaną kończynę, wprowadzając do mózgu mylną informację o istnieniu, nieistniejącej kończyny. Terapia lustrzana może być wykorzystana tylko u osób po jednostronnej amputacji kończyny. Terapia ta stosowana jest w ośrodkach terapii bólu, na szpitalnych oddziałach chirurgii naczyniowej, chirurgii ortopedycznej, neurologii oraz w centrach i poradniach rehabilitacyjnych. Badania naukowe wykazały jej dużą skuteczność w leczeniu bólów fantomowych. U większości pacjentów znikły one całkowicie lub znacznie się zmniejszyły.
Odpowiednio wczesne zastosowanie leczenia skojarzonego, psychologiczno – farmakologicznego, przed zabiegiem oraz w pierwszych godzinach i dniach po operacji, stwarzają możliwości szybszej gotowości do funkcjonowania w nowych warunkach niepełnosprawności.
