Jarząb brekinia (łac. Sorbus torminalis) jest drzewem, czasem krzewem z rodzaju dwuliściennych, należy do rodziny różowatych. Jego inne nazwy to brekinia lub brzęk. To piękne drzewo rośnie w warunkach naturalnych w środkowej, zachodniej i południowej Europie, w Afryce północno-wschodniej, w Azji Mniejszej i na Kaukazie. W Polsce także można go spotkać, jednak występuje dość rzadko i dlatego też w naszym kraju podlega on całkowitej prawnej ochronie, obowiązującej od 1946 roku. W stanie dzikim granica zasięgu jego występowania według danych z 2003 roku przebiega mniej więcej wzdłuż linii: Susz, Strzelno, Koło, Ostrzeszów, Ojców, Nowy Sącz. Większe zbiorowiska rosną w rezerwatach przyrody, gdzie populacja wykazuje lekkie tendencje wzrostowe na przestrzeni ostatnich lat. Przykładami tych rezerwatów są Kawęczyńskie Brzęki czy Brekinia w powiecie legnickim. Z kolei jarząb brekinia rosnący w Rogoźnie jest pomnikiem przyrody od 1954 roku.
Najwyższe w Polsce egzemplarze dorastają do wysokości 25 metrów i osiągają średnicę pnia 60 cm. Jarząb brekinia ma ciemną, tafelkowato spękaną korę. Szerokojajowate liście mają nawet do 18 cm długości. Posiadają 3-5 ostrych i ostro piłkowanych klap, z których dwie dolne ustawione są pod kątem prawie prostym, a pozostałe skierowane ku górze pod kątem ostrym. Owoce mają długość do 1,6 cm są kształtu kulistawego lub beczułkowatego, w stanie dojrzałym przybierają kolor brązowy z białym nakrapianiem. Rosną na długich szypułkach, dojrzewają wczesną jesienią. Owocuje co trzy lata, a pierwszy raz owoce pojawiają dopiero na roślinach piętnastoletnich. Korona drzewa jest rozłożysta i lekko zaokrąglona. Lubi żyzne gleby i świetliste miejsca. Młode pędy są omszone i mają barwę oliwkową, w miarę wzrostu tracą meszek i stają się nagie. Okres kwitnienia wypada w maju i w czerwcu, kwiaty mają kolor biały, są obupłciowe, drobne, zebrane w szczytowe, bogato rozgałęzione baldachogrona.
Zastosowanie – jarząb brekinia
W krajach, w których drzewo to nie stanowi gatunku ginącego jego drewno jest cenionym materiałem użytkowym. Jest ono twarde i ciężkie, drobnosłoiste, co daje mu wysoką gęstość i elastyczność, ma zastosowanie w dekarstwie, ciesielstwie i meblarstwie. Wyrabia się z niego forniry ozdobne, dawniej był popularnym materiałem do wyrobu instrumentów muzycznych i kijów golfowych.
W Polsce drzewo to nie jest pozyskiwane dla drewna, gdyż podejmowane są starania do odbudowy populacji brzęku. Od niedługiego czasu rozmnaża się go w szkółkach leśnych. Obsadza się nim parki i aleje, jest też popularny i wartościowy w ogrodzie, ze względu na swoje owoce oraz niepowtarzalne liście, pięknie przebarwiające się jesienią na odcienie czerwieni, żółci i brązu. Ciekawostką jest, że nazwę „brzęk” drzewo to otrzymało przez wzgląd na specyficzny dźwięk jaki na wietrze wydają jego twarde i sztywne liście. Owoce stanowią wartościowy pokarm dla ptaków i innych zwierząt. Były także używane do produkcji piwa smakowego.
Jarząb brekinia – właściwości lecznicze
Surowcem jadalnym tej rośliny są owoce. Jako że drzewo to nie występuje często, owoce również nie są powszechnie dostępne i znane, niemniej jednak dojrzałe „jabłuszka” jarzębu brekini są smaczne i wartościowe. Zawierają sporo witaminy C, alkaloidy, garbniki oraz nieznaczne ilości karotenoidów. Niedojrzałe mają właściwości przeczyszczające. W medycynie ludowej były tradycyjnym środkiem na kolki i zaparcia. Dojrzałe nabierają właściwości ściągających, można jeść na surowo, dodawać do sałatek oraz przygotowywać z nich przetwory. Wartościowy jest także świeży sok z owoców. Poprawia pracę przewodu pokarmowego, reguluje perystaltykę jelit. Zalecany jest rekonwalescentom i w osłabieniu organizmu. Można go używać jako toniku do przemywania twarzy dla przywrócenia blasku cerze zmęczonej.
Sposób użycia – jarząb brekinia
Jeżeli mamy legalny dostęp do tego drzewa, warto zebrać jego dojrzałe owoce i użyć je w swojej kuchni.
- Konfitura z dojrzałych owoców – na kilogram owoców bierzemy półtora kilo cukru. Owoce dokładnie myjemy, z cukru przygotowujemy syrop rozpuszczając go w ½ litra wody. Następnie wkładamy porcjami owoce do gotującego się syropu i zmniejszamy ogień do minimum. Uzupełniamy małą ilością przegotowanej wody, by uzyskać pożądaną przez nas konsystencję konfitury. Jeżeli chcemy, aby nasz wyrób był jeszcze bardziej zdrowy, cukier zastępujemy ksylitolem, wtedy dodajemy go odrobinę więcej. Taki przecier znakomicie sprawdzi się jako dodatek do deserów, mięs lub na kromkę świeżego chleba z masłem.
- Napój zdrowia z owocem brzęku – zagotowujemy litr wody i przestudzamy ją lekko. Przelewamy do dzbanka lub słoja. 0,5 kg świeżych owoców wyciskamy w sokowirówce i wlewamy uzyskany sok do wody. Dodajemy sok wyciśnięty z jednej pomarańczy i dosładzamy miodem do smaku. Najlepiej ten napój pić na czczo, ale może też stanowić zastępstwo np. kompotu do obiadu. Możemy także ugotować z nich regularny kompot, dodając kawałki jabłek i inne ulubione owoce do smaku.
- Suszone owoce – owoce w doskonałym stanie suszymy rozłożone pojedynczą warstwą w temperaturze 35°C. Doskonale nadają się do parzenia z nich herbaty w zimowe dni lub jako dodatek do ciast drożdżowych.
