Czyściec roczny (Stachys annua) to gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych, należący do kladu astrowych, co oznacza genetyczne pokrewieństwo chociażby z roślinami zaliczanymi do ogórecznikowatych (Boraginaceae Juss). Za ciekawostkę należy uznać fakt, iż istnieją palinologiczne poświadczenia na to, że czyściec roczny występował i być może był stosowany w Europie już w epoce brązu. Pomimo, że dla organizmu ludzkiego wykazuje lecznicze właściwości, to jest rośliną trującą dla zwierząt. Gatunek ten jest uważany za zmienny co do pokroju, jednak w Polsce nie tworzy pododmian. Czyściec roczny jest rośliną miododajną.
Występowanie geograficzne
Niszą ekologiczną tej rośliny są obszary Azji o klimacie umiarkowanym (Azja Zachodnia, Kaukaz i część Syberii) i pewne połacie środkowej i południowej Europy. Ponadto czyściec roczny zadomowił się w północnej Europie i występuje na Wyspach Brytyjskich. W Polsce spotykany jest w pasie nizin między Morzem Bałtyckim na północy, a Sudetami i pasem wyżyn na południu. Z tym, że koncentracja stanowisk tej rośliny jest większa na południu kraju (Lubelszczyzna, północna Małopolska, Jura Krakowsko-Częstochowska), a epizodycznie rośnie na Pomorzu Gdańskim i Zachodnim. Na północnym wschodzie Polski nie występuje.
Preferencje środowiskowe czyśćca rocznego
Roślina preferuje siedliska związane z terenami poddanymi antropopresji, a zatem jest półsynantropijna. Oznacza to, że bytuje w środowisku przekształconym przez człowieka, ale również rośnie w środowisku naturalnym. Jest charakterystyczna dla zbiorowisk upraw zbożowych na glebach wapiennych (Caucalidion lappulae). Z tego powodu rośnie na polach, na terenie winnic i jest spotykana na nieużytkach, przydrożach, skarpach i w ogrodach. Preferuje gleby o podłożu gliniastym i wapiennym.
Ochrona czyśćca rocznego
Na podstawie ekologicznych liczb wskaźnikowych, które określają w umowny, sztuczny sposób typowe warunki siedliskowe wymagane przez poszczególne gatunki roślin, ustalono, że z roku na rok tereny o optymalnych warunkach dla rozwoju czyśćca rocznego ulegają sukcesywnemu kurczeniu. W wyniku tychże obserwacji, podjęto kroki prawne w celu nadania roślinie statusu ochronnego.
W 2009r. roślina została wpisana na tzw. czerwoną listę i opatrzona indeksem VU, co oznacza, że takson nie jest inwazyjny, a w umiarkowanym stopniu ustępuje miejsca w środowisku innym gatunkom roślin i jest archeofitem. Podstawą przyznania takiej kategorii zagrożenia były następujące elementy: po pierwsze łączny obszar zasiedlenia rośliny szacuje się na poniżej 2000km2, po drugie dane obserwacyjne przemawiają za ciągłym zmniejszaniem się zasięgu występowania i obszaru zasiedlonego.
Wybitnym tego dowodem jest przykład Dolnego Śląska, na którego obszarze po roku 2000 występowania gatunku tej rośliny nie potwierdzono. Podstawowym zagrożeniem dla czyśćca rocznego jest proces intensyfikacji zabiegów agrotechnicznych związanych z zasiewem specyfikowanego ziarna, stosowaniem herbicydów (czyściec roczny jest rośliną chwastową) i zmianą uprawianych gatunków.
Czyściec roczny – charakterystyka morfologiczna i wegetacyjna
Roślina rozwija się w formie zielnej lub półkrzewu. Czyściec roczny jest rośliną rozgałęzioną, której wysokość oscyluje w przedziale od 10 do 30 cm. Łodyga jest wzniesiona i silnie rozgałęziona. Morfologia liści ogonkowych jest bardzo charakterystyczna; są prawie nagie i wyróżniają się podługowato-lancetowatym kształtem i mają długość od 2 do 6 cm.
Czyściec roczny kwitnie na żółtawobiało. Kwiaty skupione są w nibyokółki w liczbie od 4 do 6. Jak sama nazwa wskazuje, gatunek ten jest rośliną jednoroczną. Okres kwitnienia czyśćca rocznego przypada od czerwca do października. Owocem rośliny są rozłupki – trójgraniaste, o zaokrąglonych brzegach, czarnobrunatne, delikatnie punktowane. Roślina rozmnaża się poprzez owadopylność lub samozapylenie.
Czyściec roczny – właściwości zdrowotne
Właściwości zdrowotne czyśćca rocznego są szczególnie skuteczne z leczeniu nerwicy mięśnia sercowego i obniża poziom stresu w organizmie. Ponadto zauważono wpływ tej rośliny na poprawę wydolności krążeniowej mózgu, co skutkuje wyeliminowaniem lub zmniejszeniem bólów głowy, nerwobólów i stanów lękowych. Czyściec roczny ma również zastosowanie w leczeniu objawów zapalnych żołądka i jelit i jest dedykowany osobą cierpiącym na nieżyt górnych dróg oddechowych. Właściwości tej rośliny zielarskiej osłabiają dolegliwości związane z okresem menopauzalnym. Należy pamiętać, iż zażywanie naparu z tej rośliny jest tylko możliwe za zgodą lekarza.
Czyściec roczny – dawkowanie i sposób stosowania
Napar z czyśćca rocznego należy przygotować z suszonych liści. Łyżeczkę liści zaleca się zalać szklanką wrzątku i odstawić pod przykryciem do zaparzenia. W następnej kolejności po odcedzeniu, pić w dawkach, które zostały ustalone przez lekarza. Czyściec roczny jako roślina lecznica jest dostępna na rynku produktów zielarskich. Jej stosowanie w celach leczniczych nie jest fanaberią naszych czasów. Bowiem czyściec roczny był dobrze znany naszym przodkom jako ważny składnik tradycyjnej medycyny ludowej.
