Tatarak zwyczajny (Acorus calamus) jest wieloletnią rośliną z rodziny obrazkowatych. Ta bylina kłączowa nosi wiele nazw ludowych takich jak ajer, łabuzie, tatarczuch, szuwar, łącz, tatarskie ziele, kalmus. Rośnie na brzegach wód. Pochodzi prawdopodobnie z Azji Południowo-Wschodniej. W Europie rozpowszechnił się podczas najazdów tatarskich, stad też wywodzi się jego polska nazwa. Doceniono jego zdrowotne właściwości. Dzięki temu, że jest bardzo żywotny i rozmnaża się wegetatywnie rozpowszechnił się i współcześnie rośnie w Europie Środkowej i Wschodniej, na Półwyspie Apenińskim i Bałkańskim, w środkowej i wschodniej Azji i w Ameryce Północnej. W Polsce jest pospolity na terenach błotnych i wodnych.
Dorasta do 1 metra wysokości. Liście i odziomkowe, i łodygowe są wąskie, mieczowato zaostrzone, ustawione 2-rzędowo w jednej płaszczyźnie. Kwiatostan stanowi mała kolba pozornie boczna, złożona z drobnych, białawych kwiatów obupłciowych. Owocem jest czerwona jagoda, jednak w klimacie polskim tatarak zwyczajny raczej nie owocuje, tylko rozmnaża się wegetatywnie.
Cała roślina jest bardzo aromatyczna, a szczególnie jej kłącza. Zbiera się go ze stanowisk naturalnych używając do tego różnego rodzaju haków. Aby uzyskać kłącze okorowane oczyszczamy je i usuwamy z nich skórkę nożem nierdzewnym. Części rośliny odcięte przy doczyszczaniu surowca zakopujemy z powrotem w ziemi w miejscu zbioru, aby ułatwić roślinie powtórne rozmnożenie się. Z 5 kg świeżego surowca otrzymamy 1 kg suszu.
Tatarak zwyczajny – zastosowanie
Kłącze służy do wyrobu cukrów kandyzowanych, likierów i nalewek. Z kolei olejek eteryczny jest użyteczny do wyrobu kosmetyków i produktów perfumeryjnych. Wchodzi w skład większości mieszanek ziołowych do włosów. Nie tylko nadaje kosmykom puszystości i połysku, ale też leczy łojotok, łupież i inne schorzenia skórne. Olejek tatarakowy jest dodawany do szamponów i mydeł. Odwary i napary są znakomitymi naturalnymi płukankami do włosów i skóry głowy.
Do dziś przetrwał zwyczaj przystrajania liśćmi ajeru domów na wsi w Zielone Świątki. Niestety już w tylko bardzo nielicznych miejscach kraju stosuje się liście tataraku do pieczenia chleba jako aromatyczna podkładkę, a szkoda, gdyż nadają one pieczywu niezwykle smakowity aromat. Smażone młode pędy, ucięte tuż przy kłączach, służą do dekoracji ciast i tortów.
W Indiach od wieków stosuje się tatarak w leczeniu niektórych postaci nerwic, np. histerii i neurastenii, ale olejek lotny tataraku rosnącego w Indiach zawiera aż 85% azaronu, podczas gdy nasz rodzimy tylko 9-16%, a to właśnie obecność azaronu działa uspokajająco.
Tatarak zwyczajny – właściwości lecznicze
Jest rośliną o działaniu leczniczym. Już w XVI wieku wymieniają go Marcin z Urzędowa i Szymon Syreński w swoim Zielniku. Jego kłącze zawiera 6% olejku eterycznego o bogatym składzie. Należą do niego formy cis i trans azaronu, kariofilen, kadinen, kalamen, kamfen, pinen i mircen. Jego substancją gorzką jest akoryna, roślina zawiera także garbniki i pewne ilości witaminy C.
Substancje goryczowe zawarte w kłączach tataraku zwyczajnego pobudzają wydzielanie soku żołądkowego. Działa też on wiatropędnie, rozkurczowo i lekko bakteriostatycznie. Najważniejszą jego zaletą, zawartą skąd inąd w jego nazwie łacińskiej, jest jego działanie uspokajające i hipnotyczne. Spożycie pewnej ilości wysuszonych kłączy przeciwdziała zmęczeniu, pozwala na zwiększenie wysiłku fizycznego. Jego inne zalety to działanie przeciwbólowe, np. w bólach głowy, zębów; przynosi także ulgę w dychawicy oskrzelowej, niestrawności, bezkwaśności i bezsoczności, kolce jelitowej, w stanach zapalnych i nieżytowych przewodu pokarmowego, wzdęciach i owrzodzeniach żołądka i jelit.
Tatarak zwyczajny poleca się osobom starszym, dla wzmocnienia i poprawienia samopoczucia, a także rekonwalescentom po przebytych ciężkich chorobach. Świetnie wspomaga sportowców po dużym wysiłku fizycznym i przed nim.
Sposób użycia tataraku zwyczajnego
- Kłącze na ból zęba: żuć suszony kawałek kłącza stroną z bolącym zębem. U niektórych osób żucie aromatycznego kłącza niweluje migrenowe bóle głowy.
- Proszek tatarakowy: suszone kłącze zmielić na proszek i przyjmować ok. 1 gram 2-3 razy dziennie w chorobach przewodu pokarmowego, natomiast w dawce 3 gramów jako środek łagodnie uspokajający.
- Nalewka z tataraku: na litr spirytusu bierzemy 200g suszonego kłącza. Zakręcone szczelnie odstawiamy w słoneczne miejsce na półtora miesiąca i codziennie dobrze wstrząsamy. Po tym czasie dokładnie przecedzamy i dodajemy 3 łyżki miodu. Przelewamy do butelki i zostawiamy w chłodnym miejscu na pół roku lub lepiej jeszcze dłużej.
- Olejek tatarakowy: stosować 1-4 kropel na kostce cukru przed i po posiłkach na zwiększenie wydzielania soku żołądkowego i poprawę trawienia, przy wzdęciach i niestrawności. Zewnętrznie jest lekiem przeciwbólowym w gośćcu, w bólach reumatycznych i w nerwobólach – wcieramy kilka kropli olejku w skórę w bolącym miejscu. Przy bólach głowy możemy wmasować dwie krople w okolice skroni. Łagodząco na bóle mięśni działają także kąpiele z dodatkiem tego olejku, dozujemy go 15-30 kropli na wannę wody.
