Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia, Pyrus aucuparia) należy do rodziny różowatych. Jest to powszechnie spotykany w naszym kraju ozdobny krzew lub drzewo liściaste, nazywane popularnie jarzębiną. Jarząb pospolity rośnie na obszarze całej Polski. Roślina ta doskonale znosi mroźne zimy i upalne lata. W dawnych wierzeniach przypisywano jej magiczne właściwości – miał jarząb pospolity zatrzymywać lawiny śnieżne, karmić głodne ptaki i radować swym urokiem pustelników. Podobno to sam Pan Bóg stworzył tę roślinę w celu przyozdobienia świata.
Nazwa gatunkowa jarzębiny pochodzi od łacińskiego zwrotu avis capere, co znaczy łowić ptaki. W dawnych czasach wykorzystywano bowiem owoce, będące przysmakiem szpaków i kosów, do ich zwabienia. To głównie dzięki ptakom jarząb pospolity samoistnie się rozmnaża. Zjadając owoce, przyczyniają się one do rozsiewania nasion, które nie uległy strawieniu.
Jarząb pospolity rośnie głównie w Europie Środowej, Północnej i Zachodniej, na obrzeżach lasów. Roślinę tę kojarzymy najczęściej z intensywnie czerwonymi gronami, które jesienią ubarwiają parkowe alejki albo pobocza polnych dróg. Jarząb pospolity przypomina nam też błogie dzieciństwo, naznaczone twórczą zabawą z nanizanymi na sznurki koralikami. Osoby bardziej wrażliwe na piękno przyrody kojarzą go również z wiosną, gdy białe kwiatostany zmysłowo odcinają się od zieleni liści i traw.
A kwitnie jarząb pospolity naprawdę ładnie. Białe lub lekko kremowe prawie koliste płatki, składające się na całość kwiatu, zebrane są w duże baldachogrona. Liście jarzębiny są nieparzystopierzaste, na brzegu pojedynczo lub podwójnie piłkowane, z wierzchu ciemnozielone, pod spodem natomiast szarozielone i owłosione. Kora jarzębiny jest gładka, a pień wysmukły, walcowaty. W pierwszych latach rośnie jarząb pospolity dość szybko, potem powoli zwalnia tempo.
Jarząb pospolity – jarzębinowa kuchnia
Owoce jarzębiny wykorzystuje się do wyrobu domowych win, soków, syropów, kompotów, octów itp. Dawniej z jarzębiny robiono słynny jarzębiak na winiaku. Z kolei w przemyśle spożywczym używa się jarzębiny do produkcji herbat ziołowych, syropu witaminowego oraz wódek gatunkowych. Sporządza się z jarzębinowych owoców również dżemy i konfitury.
W stanie świeżym owoce jarzębiny są niejadalne i mogą wywołać wymioty oraz biegunkę, dlatego trzeba je spożywać jedynie w formie suszu albo w postaci przetworów. Warto je też przed spożyciem sparzyć lub przemrozić. Blanszuje się je w tym celu przez kilka minut we wrzącej wodzie albo wkłada na kilka dni do zamrażalnika. Owoce jarzębiny odznaczają się subtelnym kwaskowatym, podbitym nutką goryczy smakiem. Istnieją też odmiany słodkie, o większych i mniej cierpkich owocach.
Owoce jarzębiny zbieramy po pierwszych przymrozkach. Poleca się je w szczególności do pieczenia mięsa, w tym dziczyzny. Ze względu na szkarłatnoczerwony kolor, znakomicie barwią śmietanowe sosy, dodając im ponadto swoistego zapachu i smaku. Dzięki zawartości pektyn stosuje się je też do galarety z mięsa lub ryb. Warto wiedzieć, że suszone owoce jarzębiny nie tracą swoich cennych właściwości.
Jarząb pospolity – właściwości lecznicze
Owoce jarzębiny zawierają kwasy organiczne (jabłkowy, sorbowy, winowy, parasorbowy, bursztynowy), garbniki, cyjaninę, pektyny, barwniki karotenoidowe, kryptoksantynę, gorycze, flawonoidy, sacharozę, glukozę, prowitaminę A i witaminę C. Podręczniki zielarstwa wręcz zalecają ich spożywanie w celu uzupełnienia witamin A i C w organizmie. Z kolei w liściach jarzębiny znajdują się flawonoidy, w kwiatostanach – izokwercytryna, trójterpeny i tetrakosanol, natomiast w nasionach – glikozyd amigdalina.
Surowcem zielarskim są przede wszystkim owoce i kwiaty, a czasami też liście. Do celów leczniczych zbiera się w pełni rozkwitłe kwiatostany w maju. Suszy się je w miejscach przewiewnych i zacienionych, a następnie przeciera na sitach, odrzucając szypułki. Wysuszone kwiaty są kremowobiałe. Z kolei jesienią, po pierwszych przymrozkach zbiera się owoce, które mają wówczas łagodniejszy smak. Owocostany suszy się w specjalnych suszarniach, w temperaturze trzydziestu stopni Celsjusza. Tak przygotowane dosusza się jeszcze w temperaturze sześćdziesięciu stopni. Po wysuszeniu owoce są silnie pomarszczone. Mają też słaby zapach i gorzkawy, cierpki smak. Kwiaty i owoce przechowuje się w szczelnych opakowaniach, w miejscu suchym i zacienionym.
Jarząb pospolity – zastosowanie lecznicze
W dawnej medycynie ludowej przypisywano jarzębinie wiele leczniczych właściwości. Podobno napar z jej kwiatów uśmierzał znakomicie bóle wątroby, płuc i nerek, a także leczył krosty, z którymi żadne inne zioła nie radziły. Trzeba było jednak, w pierwszy piątek miesiąca pójść o północy pod przydrożny krzyż albo cmentarną bramę, rozgnieść na każdej kroście osobną jagodę, potem wyrzucić wszystkie użyte do tego celu za siebie i wymówić zaklęcie: „Krosty, krościenice i wrzody, jak orzębinie jagody, wyrzucam was”.
Dziś wiemy na pewno, że jarząb pospolity wykazuje potwierdzone badaniami lecznicze właściwości. I nie potrzebne są już specjalne zaklęcia, by je dostrzec, a właściwie odczuć. Wiadomo, że związki czynne zawarte w jarzębinie oczyszczają drogi moczowe. Owoce jarzębiny działają też przeciwzapalnie na układ moczowy i pokarmowy. Mają też właściwości lekko moczopędne, ściągające, przeciwbiegunkowe i przeciwmiażdżycowe. Ponieważ jednak nie działają zbyt silnie, zaleca się je łączyć z innymi środkami moczopędnymi i przeciwzapalnymi.
Działanie przeczyszczające zawdzięcza jarząb pospolity zawartości kwasu parasorbowego, który rozkłada się podczas ogrzewania lub gotowania. Dlatego konfitury i dżemy jarzębinowe nie wykazują już tych właściwości. Zawierają natomiast garbniki, dlatego warto je stosować w słabo nasilonych biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego. Jarząb pospolity działa też osłaniająco i odtruwająco na wątrobę. Przetwory z jarzębiny stosuje się ponadto w leczeniu żylaków odbytu, stanów zapalnych żył kończyn dolnych, osłabieniu czynności nerek, kamicy moczowej i w początkowej fazie miażdżycy. Nalewka z jarzębiny wzmacnia serce oraz pomaga w zaburzeniach krążenia.
Przepisy na jarzębinowy odwar – według farmaceutów Aleksandra Ożarowskiego i Wacława Jaroniewskiego oraz popularyzatorki farmakoterapii Krystyny Bonenberg
Łyżkę rozdrobnionych owoców zalać jedną i pół szklanki ciepłej wody. Ogrzać następnie miksturę do wrzenia i gotować pod przykryciem przez pięć minut. Odstawić potem odwar na kwadrans i przecedzić. Tak przygotowany napój pije się dwa, trzy razy dziennie po około pół szklanki. Stosuje się go na lekką biegunkę oraz jako lek moczopędny. Zamiast powyższej mikstury można też w biegunce zastosować konfitury lub dżem jarzębinowy – również dwa, trzy razy dziennie po łyżeczce.
Osobom starszym, cierpiącym na biegunki przewlekłe, zaleca się przygotowanie naparu z suszonej jarzębiny według poniższego przepisu. Bierzemy dwie łyżki pokruszonych owoców i zalewamy je trzema szklankami ciepłej wody. Podgrzewamy następnie odwar przez pół godziny na słabym ogniu, nie dopuszczając jednak do wrzenia. Gotowy płyn trzeba przecedzić. Zaleca się picie naparu dwa lub trzy razy dziennie po pół szklanki.
Na podst.:
- Bonenberg K., Rośliny użyteczne człowiekowi. Warszawa 1988.
- Broda B., Mowszowicz J., Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Warszawa 1985.
- Fiedoruk Ł., Mazik M., Pastwa M., Leksykon ziół. Cz. 1. Bielsko-Biała 2016.
- Kybal J., Kaplická J., Rośliny aromatyczne i przyprawowe. Warszawa 1985.
- Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze. Warszawa 1989.
- Podbielkowski Z., Słownik roślin użytkowych. Warszawa 1985.
- Polakowska M., Leśne rośliny zielarskie. Warszawa 1982.
- Ziółkowska M., Gawędy o drzewach. Warszawa 1983.
