Berberys zwyczajny (berberys vulgaris) jest krzewem z rodziny berberysowatych. Dorasta do wysokości półtora do dwóch, a niekiedy nawet do trzech metrów. Nazywany jest polską cytryną lub kwaśnicą, z powodu zawartości w owocach dużych ilości witaminy C. Rozpowszechniony jest na terenie całej Polski, choć gdzieniegdzie został mocno wytępiony ze względu na to, że jest pośrednim żywicielem pasożytów zbóż.
Rolnictwo propagując akcje zwalczania np. rdzy źdźbłowej przyczyniło się do zmniejszenia naturalnej miejscowej populacji, aby ograniczyć przenoszenie choroby. Rośnie dziko w prawie całej Europie, a głównie w Środkowej i Południowej, a także w Azji Mniejszej i na Kaukazie. Był stosowany jako środek leczniczy już w starożytności, np. w dawnej Babilonii lezącej w Mezopotamii.
Naturalnie rośnie na obrzeżach lasów iglastych i liściastych, na polach i w nasłonecznionych zaroślach, na wsiach bywał nierzadko spotykany w obejściach. Jako nasady występuje często w parkach i ogrodach. Wczesną wiosną można wysiać go z nasion na rozsadnik, w lecie rozsadzać ukorzenione sadzonki. Prowadzone są także uprawy na zbiór surowców zielarskich, które stanowią owoce, liście, korzeń i kora.
Kwitnie od maja do czerwca, a owoce dojrzewają w drugiej połowie sierpnia i we wrześniu. Jego gałązki są uzbrojone w wiele trójdzielnych, szarożółtych cierni, znad których wyrastają na krótkich pędach liście i kwiaty. Liście rosną w kępkach, a kwiaty na długich gałązkach. Kwiaty są drobne, mają intensywny, żółty kolor, ułożone są w zwisające dekoracyjnie kwiatostany długości nawet 8 cm.
Natomiast owoce są wybarwione na jaskrawo czerwono, co na tle zieleni liści czyni berberys zwyczajny doskonałą ozdobą ogrodu. Owoce są małe i podłużne o długości 1,2 cm. Liście mają kształt podłużny i zaokrąglony, rosną na krótkich ogonkach, osiągają długość do 6 cm w dużych egzemplarzach, na brzegach są ząbkowane. Późną jesienią liście opadają, a nawet wtedy pozostawione na krzewie owoce dają naprawdę dekoracyjny efekt.
Berberys zwyczajny – zastosowanie
Nie ma wielkich wymagań glebowych, choć lepiej rośnie na żyznych, przepuszczalnych glebach zasadowych. Lubi stanowiska słoneczne, wtedy obficiej owocuje. Drewno tego krzewu jest używane w stolarstwie ozdobnym.
Soczyste owoce berberysu zwyczajnego mogą być wykorzystywane do wyrobu przetworów. Owoce, jak przystało na bombę witaminy C, są cierpkie i kwaśne w smaku. Kora i drewno zawierają żółty barwnik, wykorzystywany dawniej do koloryzowania tkanin wełnianych i skór. Tylko owoce są jadalne, inne części rośliny są uznawane za trujące, należy ich używać świadomie i uważnie.
Owoce zbierane są jesienią, zrywane winny być bez szypułek. Trzeba to zrobić zanim przejrzeją, gdyż potem już ciemnieją podczas suszenia i nie nadają się do użytku. Należy je suszyć w ciemnym i przewiewnym miejscu w temperaturze pokojowej albo w suszarni w temperaturze maksymalnie 40°C. Prawidłowo wysuszone owoce poznamy po tym, że przyjmują jednolicie ciemnoczerwoną barwę. Korę, liście i korzenie suszymy w podobny sposób. Surowiec przechowujemy w szczelnym, ciemnym pojemniku.
Berberys zwyczajny – właściwości lecznicze
Stosowany jest w medycynie naturalnej jako środek witaminowy. Liście, korzenie i kora zawierają garbniki i alkaloidy, m.in. berberynę palmatynę, magnoflorynę. Owoce są bogate w witaminę C, kwasy organiczne, flawonoidy, zwłaszcza rutynę, karotenoidy nadające owocom kolor, pektyny, cukry i sole mineralne. Mają działanie moczopędne, lekko żółciopędne. Przez swą wysoką zawartość witaminy C i karotenoidów podnoszą sprawność układu odpornościowego i regulują procesy przemiany materii. Leczą przeziębienia i stany grypowe, mają właściwości lekko napotne, wzmacniają organizm rekonwalescentów.
Wyciąg z kory poprawia pracę żołądka, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, jest żółciopędny, obniża też ciśnienie krwi, działa ściągająco. Podawany jest też jako środek przeciwbakteryjny.Liście używane są w medycynie w postaci naparów przy zaburzeniach trawienia, na pobudzenie apetytu, w kamicy żółciowej, przewlekłych stanach zapalnych wątroby i chorobach z zahamowaniem wytwarzania żółci.
Surowca tego nie powinny stosować kobiety w ciąży. Nie należy też spożywać go przez zbyt długi czas, aby zbyt duże ilości berberyny nie odłożyły się w organizmie.
Berberys zwyczajny – sposób użycia
Odwar z owoców berberysu zwyczajnego: 1 łyżkę owoców zalać 1 szklanką wrzątku, zagotować ponownie i trzymać na małym ogniu pod przykryciem 3 minuty. Odstawić na kwadrans, następnie przecedzić. Pić ćwierć do pół szklanki odwaru 2-3 razy dziennie.
Konfitura z berberysu: 1 kg owoców przebrać, usunąć szypułki i nasiona. Zagotować 1 kg cukru w szklance wody. Wrzucić umyte owoce, zagotować i odstawić na dobę. Następnie odcedzić powstały syrop, zagotować go, włożyć owoce i gotować chwilę na wolnym ogniu. Konfiturę nałożyć do słoiczków, szczelnie zakręcić i zapiec w piekarniku przez moment dla pasteryzacji.
Odwar z kory berberysu zwyczajnego: 1 pełną łyżkę kory zalać szklanką wody i gotować 20-30 minut. Przestudzony płyn stosować do płukania jamy ustnej i gardła, działa odkażająco i przeciwzapalnie, a także do przemywań i okładów w stanach zapalnych narządów płciowych.
