Faza folikularna jest jednym z trzech etapów cyklu menstruacyjnego kobiet. Cykl ten charakteryzuje się cyklicznymi zmianami zachodzącymi w macicy i jajnikach, co prowadzi do comiesięcznego krwawienia z pochwy. U osoby zdrowej czas całego cyklu wynosi dwadzieścia osiem dni, lecz ich ilość zwykle waha się w zależności od uwarunkowań osobistych.
Pierwszą z trzech faz nazywamy właśnie folikularną, a pozostałe dwie to owulacyjna i lutealna. Pierwszy etap przeważnie trwa około czternastu dni, lecz to tylko uśredniona statystycznie ilość. Czas trwania każdej części cyklu jest cechą indywidualną. Początek fazy folikularnej wyznacza początek miesiączki, czyli pierwsze krwawienie, a za jej ostatni dzień przyjmuje się pierwszy dzień owulacji.
Kobiety zaniepokojone wydłużaniem się pierwszej fazy okresu często proszą o radę ginekologa, a ten zazwyczaj zleca badanie laboratoryjne pozwalające ustalić poziom hormonów w organizmie, na podstawie którego może stwierdzić, czy jest się czym martwić. W fazie folikularnej dużą rolę odgrywa działanie hormonu folikulotropowego FSH. By móc właściwie pojąć zmiany w jajnikach należy przyjrzeć się procesowi dojrzewania pęcherzyków jajnikowych u płodu żeńskiego jeszcze w okresie ciąży.
Proces dojrzewania pęcherzyków jajnikowych
Największą ilość, bo od sześciu do siedmiu milionów pęcherzyków jajnikowych pierwotnych, można zaobserwować między szesnastym a dwudziestym tygodniem ciąży. Pęcherzyki na tym etapie nazywane są pierwotnymi, ponieważ zawierają niedojrzałą jeszcze komórkę jajową (oocyt). Po dwudziestym tygodniu w jajnikach płodu ilość pęcherzyków zaczyna spadać aż do dwóch milionów przed samym porodem. Do okresu dojrzewania dziewczynka ma już tylko trzysta tysięcy pęcherzyków, z których przez cały okres dojrzały kobiety uwalnianych jest tylko od trzystu do czterystu sztuk.
Początkiem procesu rekrutacji pęcherzyków jest właśnie faza folikularna. Hormon folikulotropowy powoduje przekształcenie się pęcherzyka pierwotnego w pęcherzyk prenatalny, co jest cechą pierwszego etapu dojrzewania. W tym momencie budowa komórki jajowej ulega zmianie – do warstwy komórek ziarnistych dołącza osłonka przejrzysta. Komórki ze strefy ziarnistej ulegają namnożeniu, inaczej proliferacji, a także nabywają zdolność do produkcji estrogenu. Wynikiem dalszego oddziaływania hormonu FSH jest kolejna rekrutacja – od trzech do siedmiu pęcherzyków wzrastających.
Głównym zadaniem pęcherzyka jajnikowego na tym etapie rozwoju jest produkcja płynu pęcherzykowego i tworzenie tak zwanej jamki. Wzgórek jajonośny jest w tym momencie tworzony przez komórki warstwy ziarnistej, a w okresie między szóstym a ósmym dniem procesu dochodzi do rekrutacji pęcherzyka dominującego. Organizm produkuje większą ilość estradiolu względem pozostałych pęcherzyków wzrastających, co zapoczątkowuje proces sprzężenia zwrotnego ujemnego.
Wysokie stężenie estradiolu powoduje nagły spadek hormonu folikulotropowego, co zatrzymuje rozwój pozostałych pęcherzyków, a pęcherzyk dominujący może bez przeszkód przekształcić się w pęcherzyk przedowulacyjny. W przeddzień owulacji można zaobserwować charakterystyczny dla tej fazy wyraźny wzrost wytwarzania estrogenów, co wiąże się ściśle z tak zwanym pikiem LH (hormon luteotropowy).
Jakie jest stężenie hormonów podczas fazy folikularnej?
Na samym początku tego etapu można zaobserwować wyraźny spadek progesteronu, za to wskaźniki odpowiedzialne za wykazanie poziomu estrogenu szybują w górę. Duże stężenie tego drugiego hormonu przyczynia się do pogrubiania błony wyściełającej macicę, co jest pierwszym przygotowaniem do ewentualnej ciąży.
Kolejną zmianą idącą za wzrostem poziomu estrogenu we krwi jest struktura śluzu szyjkowego. Jego konsystencja staje się bardziej lepka i rozciągliwa, co ułatwia plemnikom przedostanie się do wnętrza macicy. W przedsionku pochwy nasila się również wrażenie odczuwania wilgoci.
We krwi kobiety w wieku reprodukcyjnym stężenie hormonu FSH w fazie folikularnej wynosi średnio 1,4–9,6 j.m./l. Zaniżony odczyt może świadczyć o niewydolności podwzgórza lub przysadki mózgowej (odpowiedzialnych między innymi za gospodarkę hormonalną kobiety), zaś zawyżony sugeruje zahamowanie owulacji lub początek niewydolności jajników.
Faza folikularna a zmiany grubości błony śluzowej macicy
Na początku cyklu miesięcznego błona śluzowa traci na swojej grubości, złuszcza się i jest wydalana razem z krwią. Po zakończeniu krwawienia jest ona bardzo cienka. W tym momencie niski jest również poziom hormonów żeńskich (progesteronu i estrogenów). Kolejnym etapem menstruacji jest proces proliferacji endometrium, który przebiega w dwóch etapach:
- Faza wczesna – jest to czas, w którym dochodzi jedynie do proliferacji nabłonka gruczołowego i przypada on na czas między szóstym a ósmym dniem cyklu
- Faza późna – okres, w którym zachodzi proces zgrubiania błony śluzowej macicy, a zmiany zachodzą na poziomie warstwy głębokiej endometrium. Proces ten zachodzi w czasie od dziewiątego do trzynastego dnia menstruacji.
